TUHI: Ko te mita oo te reo he Waikato.
Hei aha ngaa maaramatanga oo te ao kohatu? Ka ahatia mehemea kei toou ringa ngaa maahere hanga i ngaa Koohatu Keokeo oo Giza, ngaa raarangi pookiikii oo Nazca, ngaa maaramatanga taatai arorangi kia whakatuu ia Miringa Te Kaakara raanei?
Kia paa pouri ki te moohio kua ngaro te nuinga oo eenei maahere hanga mai ia taatou. Torutoru noaiho ngaa kaumaatua e puuritia tonutia i eenei maaramatanga kua huna noa.
Kia huri te aroaro ki te maramataka, e waimarie ana kei aa taatou tonu ngaa maaramatanga, ngaa maatauranga kia whakatakoto teenei taaonga. Nooreira, me waihotia eenei maatauranga kia ngaro? Me whakamahia raanei kia puawaitia hei whakaora, whakanuia hoki i oou taatou hononga ki te Ao, ara, ki a taatou ano
Whaia te tai timu, whaia te tai pari
I te ao hurihuri nei, he huarahi uaaua maa te kaiako hei hikoia. Ngaa whakamaatautau, ngaa mahi aa Reehia, me eeraa oo ngaa whakatakotoranga kawatau oo te kura engari, ngeetehi waa kahore teenei e tino pai maa taatou, maa ngaa tauira hoki. Ka whakaatu mai e te maramataka ko eehea ngaa rangi puungao nui ki te mahi teetahi mea ake, otiraa ngaa rangi hanga puungao timu.
Mai te Hiku oo te Ika ki te Taurapa oo te Waka kei te rongo mai ngaa painga oo te maramataka i ngaa kura. Noo Te Wharekura oo Arowhenua te kaiako aa Desomond Tioke (Tuuhoe, Ngaati Awa, Ngaati Porou). Ka whakarite a ia ngaa rangi puungao nui moo te haakinakina, me he raa puungao timu, ka maaruu ngaa whainga. Ki taana, “Tino kitea mai te aahuatanga oo te aawangawanga aa ngaa tauira kia kii rawa te marama, i te waa oo Raakaunui. Kia pai taku awhina ia raatou, ka tuhia ki te maahere, waataka hoki.”
Ka whakaae aa kaiako Mykaela Ripia (Tamakaimoana, Kuri Kino, Ngaati Taawhaki, Tuuhoe) noo te Kura Maaori oo Ngaa Tapuwae, Maangere, ki teenei mahi. “Kua kitea ngaa hua pai oo te maramataka mai ngaa tamariki whaitakiwaatanga me ngaa taitama naa te maaramatanga oo ngaa raa piki, me ngaa raa hekeiho o te wairua, te tinana, me te hinengaro. I tou maatou whakatakotoranga maahere kia hono ki te maramataka, kua pai ake te whakaako, me te makaakitanga oo eenei tamariki.”
Ko ngaa putanga mai eenei raarangi hanau he painga maa te katoa oo te kura, puta noa ki te hanau whaanui. He hanau purutia maatauranga, maaramatanga hoki oo te taiao, me ngaa nukuranga oo Ngai Taaua te tangata.
Tino pai te maramataka maa hana aa Ngai Maaori engari, ka taea te kura Paakehaa ki te whai painga mai te maramataka? Whiu atu kia Jenny Neill (Ngaati Paakehaa) kaiako noo Cashmere Avenue School kei Khandallah, Te Whanganui aa Tara. Kei te timatanga noa raatou I teenei huarahihanaue maramataka, araa he ngaakaupai ngaa hokingahanauo maihanauu, tauira, kaimahi hoki.
Ki taa Neill, “I aa raatou whakaako ki ngaa aahuatanga oo taua raa, ka moohio me peehea te whakahaere ia raatou anoo, araa hoki ngaa tamariki. He mahi ataahua te whakamana taangata me te kitea ngaa taonga tuku iho e whakahua mai aa tinana. E whaaki ana ngaa hua oo te maramataka ahakoa noo hea koe, ko wai raanei.”
He aha te puutake oo te whakatuu maramataka ki taku kura?
He mea tawhito te maramataka, ehara teenei i te mea he hanaga auaha. I aku whainga ka tutakina ia Henarata Ham (Te Aitanga aa Hauiti) Tumuaki oo Te Kura oo Hirangi, kei Tuurangi. I aia eenei kupu, “I patapatai maatou ia maatou anoo, he aha maatou e rerekee ai? Ko te whakautu, he aha e kore ai e rerekee.”
I ana rapunga angitu, i whakapuaki mai aa Henarata, “He ara roa kua hiikoi ake maatou, engari tae noa mai ki teenei waa tonu, kaare anoo teetahi kia whakahee mai ia maatou. Ko oou maatou whaanau katoa (neke atu i te kotahi rau toru tekau maa waru) kua whakaae. Ko teenei te tuuaapapa moo ngaa maatauranga katoa o te kura nei. Kei te whakatipu maatou he uri iwi Maaori, he whaanau kirirarau.”
He rerekee ia kura, engari ngeetehi kei te tiimata kia kotahi wiki mua mai i te kura kore puupuri maramataka. Araa, ka mutu kotahi wiki aa muri i eera atu kura. Maa teenei ka taaea ki te whakataa mo te kotahi marama hei te Tuunga mai oo Mataariki. Puupuu ake te manahau aa Arihia Sterling raatou ko te poaari aa kura ki te hoake kia kotahi marama i te waa oo Mataariki kia whakataa, whakaora, whakahou hoki.
Ki taa Arihia Stirling QSM (Te Whaanau aa Apanui, Ngati Porou, Ngai Tahu, Ngati Whatua) tumuaki noo Te Kura Maaori oo Ngaa Tapuwae, Maangere, “He painga toiora teenei maa ooku kaiako, tauira, me te whaanau whaanui. Ka piki te ora mai te taha tinana, hinengaro, aa wairua hoki i teenei waa. I tino raru maatou i te ngaangara aa koowhere tekau maa iwa, engari naa teenei waa whakataa matou i ea kia pai.”
He hokinga whakamua kia Ako Raumati 2021 i paatai atu au kia kaiako Michelle Haua (Ngaati Porou, Te Awe Maapara) mai Hiruharama Kura ki Ruatooria, peehea te haere me ngaa kitenga mai i teeraa tau.
“Teetahi oo ngaa aahuatanga oo koowhere tekau maa iwa, te nui rawa oo te utu maa kai. Ko ngaa whanaunga puta noa te motu e rongo ana te ngau.”
Ka whakautu peenei aa Haua, “Ka taaea e maatou ki te whakaako atu ia A,B,C, me te 1,2,3. Engari kei te huri te whakaaro ki te hauora oo te tamaiti me toona whaanau i roto i ngaa maatauranga Maaori, mee oona hononga ki te maramataka. Ko eetahi kore taea te hoko kai utu nui, ka whakamaramatia atu me peehea te kimihia, hoopukia, tunua, me te whakauka ika, tuna, poaka, tia hoki, naa runga i ngaa tikanga oo te maramataka.”
Ki oona whakaaro, “Eetehi waa, me tiro whakamuri ki te haere whakamua. Torutoru noaiho ngaa kaumatua, kuia e toi ana ki te whakamaaarama mai me peehea te hanga kai e rite ki ngaa tuupuna, kia uu ki te maramataka hoki. Maa wai e whakakiia ngaa whaawhaarua? Araa, maa ngaa tamariki mokopuna.”
Me peehea maatou e whakaora maramataka?
Kei teenei ringa he ara kia hikitia te pai oo te whakahaere kura, engari, me peehea taatou e whakatuuria teenei taaonga ki too maatou kura?
Ka rerekee te whakatakotoranga maa teenaa kura, maa teenaa kura. Kei te Kura oo Hirangi anoo ake te kii oo Henarata, “Ko aa maatou whakaohooho kia whakararau teenei taaonga te maramataka noo Tukiterangi raaua ko Renata Curtis. I taua waa, i whakataungia e raaua i Te Tikanga oo Te Mataapuna ki Tuuwharetoa hei horopaki maa maatou.”
Ko Te Wharekura oo Ngaati Rongomai te kura tuatahi ki te whiwhi whakaae mai te kaawangatanga moo too raatou tuuaapapatanga maramataka. “Ehara teenei i te whakawhitinga tau Paakehaa kia tau Maaori, he hokinga atu kee.”
I whakamaaramatia mai aa Jenny, “E maamaa haere ana i teenei waa, he iwa paiheneti noaake oo maatou taitamariki Maaori kei te kura. E ngaakau nui ana aahau ki a raatou, me ngaa tikanga whakahaere ki te whakamana i ngaa aakonga ia raa. He mea manaaki tangata te maramataka na te mea, ka taaea te hono ki ngaa ihirangaranga oo te ao, oo te waa, oo te whaanau whaanui hoki.”
Me peehea te whakarite maramataka aa rohe ake?
Ka rerekee te aahuatanga oo te marama maa ia rohe, maa ia takiwaa. He mea whakahirahira ki te puupuri aa rohe, aa iwi, aa hapuu i aau ake tikanga e paa ana ki te maramataka.
E ai kia Henarata, “Naa Te Kanawa Pitiroi i awhina kia tuituia he maramataka maa maatou ake kei teenei toopito oo Taupoo Moana.”
Ka rere tonu te kaarere ki te poi nei, “Kua tuhia aa Ariki Tumu oo Te Kapua Whakapipi i teetahi pukapuka maa ngaa tamariki kia tautoko eenei maaramatanga aa maatou, noo reira he tirohanga whaanui teenei kia puawai te maramataka moo ngaa uri whakatipu. I teenei waa tonu, e tono ana maatou kia rima ngaa kura hei whakahaere peenei mai raatou.”
Ki te haere te kotahi, me haere te katoa. Kei te whakarite mai ngeetehi he tuuaapapa kia maamaa ake te whakatuuria maramataka i ngaa kura.
Ki taa Arihia, “Kaare taatou e kimihia te whakaae koonui mai teetahi atu kia noho Maaori ai. Me noho puumau ki oou ake tikanga noo ou ake rohe te mana whakahaere oo teenei oo ngaa taonga.”
He kupu whakaoti
Hei whakakapi mai i koonei, he taaonga nui too te maramataka. Kei te puta mai ngaa painga oo teenei kaupapa kia tika ake te hanga maahere maa ngaa tauira, anoo hoki ngaa kaiako. Kahore tonu koe e whakapono? Whai whakaaro mai … Ka kuumea ngaa tai e te marama, he wai. Ko te hanga tinana oo te tangata, e ono tekau paiheneti he wai. Ka kuumea a taatou aahuatanga e te marama? Maahau hei whiriwhiri.
Ko te tumanako ia, kua whaangaia te hinengaro i eenei whakaaro, koorero, me ngaa mahi whakahirahira oo ngaa kaiako kua horahia keetia mai i te whaarangi nei.
He kaupapa whakahira rawa maa taatou katoa too te maramataka, he hokinga mai, he hononga mai, kia ita!
Tuhutoro
Te Maramataka me Ngā Āhua o te Marama
Me pēwhea te whakamahi i te Maramataka
